Verwrongen ego

Deze tekst maakt onderdeel uit van het boek dat ik schrijf over het Aandachtmodel. Termen die gebruikt worden, zoals verbeelding, ego en minachting worden in het boek uitgebreid toegelicht. In dit artikel zul je het zonder die toelichting moeten doen. Toch hoop ik dat de boodschap over komt.

Een verwrongen ego is een ego waarin verborgen verbeelding, die het gevolg is van minachting of ander gedrag die relaties onder druk zet, zorgt voor een vervormd of misvormd zelfbeeld en een verdraaid, niet correct wereldbeeld. Een verwrongen ego kan ontstaan door ontkenning, vernedering, mishandeling of emotionele verwijdering. Er wordt iemand iets aangedaan of iemand doet een ander, of iets anders, iets aan. Minachting betekent dat er geen achting, geen respect is voor de ander of het andere. Ze maakt dat we wegkijken en dat het ego vast kan lopen. Ze is ook de oorzaak van existentiële onzekerheid bij mensen die onder invloed staan van minachting. Minachting heeft dat effect, omdat de relatie, die geworteld is in de vormende verbondenheid en die de basis is van wat bestaat en ontstaat, geweld wordt aangedaan. En dat betekent dat de werkelijkheid geweld wordt aangedaan. Dat kan gaan om relaties tussen individuen. Het kan gaan om grotere sociale verbanden. Het kan ook gaan om relaties tussen mens, natuur en aarde.

Er is één overtuiging die de voorwaarde schept voor minachting en geweld. Dat is de overtuiging, het geloof, dat mensen individuen zijn met een eigen leven, dat in zekere zin los staat van het leven van anderen, en niet één geheel vormt met alles wat bestaat. In deze zienswijze wordt de werkelijkheid gezien als iets dat per individu of groep individuen verschilt. Er bestaan dan net zoveel werkelijkheden als er mensen zijn. Het Aandachtmodel plaatst daar flinke kanttekeningen bij, mede omdat deze overtuiging een vrijbrief levert om vooral het eigenbelang van individu, groep of mensheid voorop te stellen.

Het klopt natuurlijk dat de werkelijkheid door mensen op verschillende manieren wordt ervaren en beleefd. Dat heeft onder andere te maken met een verschillende gevoeligheid van de waarnemingsorganen en het feit dat iedereen een eigen ingang op de werkelijkheid heeft vanwege de unieke verbondenheid waar we onderdeel van uitmaken. Deze is getekend door persoonlijke ervaringen, behoeften en culturele invloeden. Toch wil dat alles niet zeggen dat er niet zoiets bestaat als een gezamenlijke, voor iedereen gelijke werkelijkheid waarin we gezamenlijk af kunnen stemmen.

Afstemmen is niet hetzelfde als afspraken maken. Afstemmen is voelen dat je samen bent. Dat doe je op gevoelsniveau, via de verbindingsaandacht. Wat daarvoor nodig is, is de erkenning van verbondenheid op een basaal niveau. Dat is het niveau van de beleving, het voelen, en dus niet de verbeelding. De overtuiging en het geloof in gescheidenheid en individualiteit kan deze beleving dwarsbomen en zolang dat gebeurt zullen minachting en geweld het maken van verbinding en afstemming bemoeilijken. We zien daarvan massa’s voorbeelden in de geschiedenis en het dagelijks leven, van kleine conflicten tot oorlogen, van milieuschade tot het uitroeien van talloze dier- en plantensoorten.

De genoemde overtuiging van niet-eenheid kan alleen bestaan in de verbeelding en wordt gesteund vanuit de focusaandacht, de aandacht die dualiteit creëert met het doel te beschermen. Wanneer deze dualiteit echter de basis is van waaruit we leven, in plaats van de werkelijkheid van de verbondenheid, dan leven we vanuit ons idee van de werkelijkheid en niet in de werkelijkheid zelf. Ons idee van de werkelijkheid wordt dan ingevuld door ons ego. Dat ego neemt die taak overigens zeer serieus en zal er alles aan doen om ons een coherent wereldbeeld voor te schotelen zonder tegenspraak of dilemma’s. Als er iets langskomt dat we niet kunnen plaatsen, maar waar we wel mee om moeten gaan, zal onze verbeelding daar een mouw aan passen. Het resultaat is per definitie een verwrongen ego, omdat het niet mogelijk is om een coherent beeld van de werkelijkheid te hebben. Onze verbeelding is daar eenvoudigweg niet toe in staat, zoals we ook niet zonder hulpmiddelen kunnen vliegen of de aarde op kunnen tillen.

Minachting creëert en versterkt het verwrongen ego. Mensen die minachten zien of voelen op die manier niet de pijn van degene die ze minachten. Mensen die worden geminacht bedenken een werkelijkheid waarin hun pijn kan bestaan. In het geval van minachting door mensen die je graag wilt vertrouwen en waarmee je in verbinding wilt zijn, leidt dat automatisch tot extra verwrongen ego’s, waarin gebeurtenissen sterk worden gekleurd of niet worden opgeslagen. Het is welhaast onmogelijk om er een beeld van de werkelijkheid op na te houden op basis waarvan we tegelijkertijd kunnen afkeuren en in verbinding kunnen zijn. We vergeten, kijken weg of gaan zelf ook minachten en geweld gebruiken.

Dat laatste gebeurt bijvoorbeeld bij een vechtscheiding. Mensen die lange tijd in redelijk tot goede harmonie hebben samengeleefd kunnen tijdens een scheiding van houding veranderen. Om ruimte te creëren voor een leven los van elkaar wordt een sterk negatief beeld van de ander gecreëerd. Ook bij burenruzies en oorlogen zien we dat gebeuren. Mensen die last hebben van het gedrag van hun buren, demoniseren hen vaak. Alles wat de buren doen draagt bij aan het negatieve beeld dat zij hebben. Er is geen ruimte voor nuance, omdat het verwrongen ego zich niet een buur voor kan stellen die last veroorzaakt, maar eigenlijk een prima type is.

Een verwrongen ego past ook bij het beeld dat we kennen als trauma. Trauma houdt een beschermende houding in stand, ook als dat niet meer nodig is. Dat creëert een vastzittende verbeelding en een verstoorde verbondenheid, die via de houding inwerken op het vermogen om verbinding te maken. Daardoor komen mensen met een trauma niet toe aan het verwerken en herijken van die gebeurtenissen. Mensen kunnen daardoor heftig reageren in bepaalde situaties zonder dat daar ogenschijnlijk enige aanleiding toe is.

Wanneer mensen de werkelijkheid geweld aandoen, levert dit een verwrongen beeld op van de werkelijkheid waarin bijvoorbeeld de pijn van de ander of de eigen pijn geen plaats heeft. Om dat dagelijks te kunnen doen is een ego nodig die de pijn niet erkent. Soms valt dat niet mee, maar in heel veel gevallen lukt dat prima. Mensen met een verwrongen ego zijn daarom lang niet altijd in de war. Zeker niet als hun visie op de werkelijkheid door vele anderen wordt gedeeld. Zij functioneren daardoor vaak prima en kunnen heel goed uitleggen waarom ze doen wat ze doen en vinden wat ze doen normaal. Het individuele verwrongen ego wordt dan collectief ondersteund.

Bij minachting hoef je dus niet alleen te denken aan heftige gebeurtenissen als verkrachting en vernedering. Je kunt ook denken aan een ambtenaar, leerkracht of arts die niet luistert, aan carrière maken ten koste van een relatie of jezelf verwennen zonder rekening te houden met de effecten voor mens, dier en milieu. In alle gevallen dat iemand zich pijnlijk afgewezen voelt is er sprake van minachting en wordt de verbondenheid geweld aangedaan. Iedere keer als we zonder nadenken iets kopen of doen wat het milieu belast of een onrechtvaardige verdeling van middelen in stand houdt, wordt de verbondenheid geweld aangedaan. Minachting is in onze cultuur dus niet iets buitengewoons. Het is iets wat we maatschappelijk hebben geaccepteerd en zelfs geïnstitutionaliseerd. We werken volgens protocol, bewonderen elkaars aankopen en gedogen een patroon van consumptie die onmogelijk is zonder geweld en ongelijkheid.

De pijnlijke waarheid is dat we zonder minachting en geweld onze cultuur niet in stand kunnen houden. Ze zijn onderdeel van onze cultuur en culturele erfenis. Onze geschiedenis, het verhaal dat we vertellen over hoe we hier terecht zijn gekomen, is daarom vol van minachting en geweld. Soms gaat de minachting alle perken te buiten. In retrospectief kunnen wij niet bevatten dat we ons verrijkt hebben aan de handel in mensen zonder ons daarvoor te schamen. Hoe verknipt moet je daarvoor zijn? Het zou echter getuigen van grove minachting als we er van uit gaan dat wij, moderne mensen, betere mensen zijn, niet in staat tot zulke minachting. Het feit dat grote groepen mensen bepaalde ideeën hebben, maakt deze ideeën nog niet waardevol of ongevaarlijk. Collectieve verbeelding is niet betrouwbaar als moreel kompas. Dat rechtvaardigt het standpunt van de activist om niet mee te gaan in de waan van de dag en de leugen van het systeem, wat in zichzelf ook weer een minachtende houding kan zijn. Minachting creëert haar eigen vicieuze cirkel, waardoor de gewenste ontwikkeling naar minder geweld vaak voelt als tegen de stroom inzwemmen, zowel individueel als collectief.